Usługi społeczne obok polityki zabezpieczenia dochodu są najważniejszym komponentem polityki społecznej. Stanowią one odpowiedź na wyzwania społeczne i powiązane są z potrzebami wynikającymi z takich procesów jak: zmiany demograficzne i starzenie się społeczeństwa, zmiany w strukturze rodzin, przeobrażenia rynku pracy, wzrost liczby osób o szczególnych potrzebach i z niepełnosprawnością, ryzyka socjalne, kryzysy personalne i rodzinne, a także zapotrzebowanie na kompetencje i kwalifikacje. Dostępność usług w zakresie wsparcia społecznego i profilaktyki powinna być realizowana z myślą o każdej osobie, która może ich potrzebować, ale szczególne miejsce w społeczeństwie przypisuje się osobom z grup szczególnie zagrożonych wykluczeniem, takich jak: osoby starsze, osoby z niepełnosprawnościami, osoby w kryzysach: psychicznym, bezdomności, uzależnienia i przemocy oraz dzieci i młodzież przebywające w pieczy zastępczej.
Przede wszystkim tym grupom dedykowane są krajowe dokumenty: Strategia Rozwoju Usług Społecznych. Polityka publiczna do 2030 r. (z perspektywą do 2035) oraz Zdrowa Przyszłość. Ramy strategiczne rozwoju systemu ochrony zdrowia na lata 2021-2027, z perspektywą do 2030. Jednym z kluczowych działań wdrożeniowych określonych w Strategii Rozwoju Usług Społecznych jest wskazanie regionalnych ośrodków polityki społecznej (ROPS) jako koordynatorów obszaru włączenia społecznego w tym rozwoju usług społecznych i procesu deinstytucjonalizacji.
W wymiarze regionalnym został opracowany Regionalny Plan Usług Społecznych i Deinstytucjonalizacji dla województwa świętokrzyskiego. Ten dokument przygotowywany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej przyczynia się do ustrukturyzowania planowanych zmian w zakresie rozwoju usług społecznych zgodnie z wynikiem przeprowadzonej diagnozy regionalnej i powinien stać się punktem wyjścia dla lokalnych planów deinstytucjonalizacji usług społecznych realizowanych na poziomie poszczególnych gmin i powiatów.
Proces deinstytucjonalizacji usług społecznych programowany jest w perspektywie wielu lat, co powoduje, że zmiany w zakresie dostępności usług i ich koordynacji będą następowały etapowo w sposób:
- zindywidualizowany (dostosowany do potrzeb i możliwości danej osoby), jak najbardziej zbliżony do warunków odpowiadających życiu w środowisku domowym i rodzinnym,
- umożliwiający odbiorcom tych usług kontrolę nad swoim życiem i decyzjami, które ich dotyczą,
- chroniący odbiorców usług przed izolacją od ogółu społeczności,
- gwarantujący prymat indywidualnych potrzeb mieszkańców gmin nad organizacyjnymi wymogami i procedurami.
Cytując Ogólnopolskie ramowe wytyczne tworzenia lokalnych planów deinstytucjonalizacji usług społecznych[1] celem ich powstania jest wyznaczenie kierunków rozwoju usług społecznych na szczeblu lokalnym, zarówno z zakresie koniecznych interwencji, jak i podjęcia działań o charakterze prewencyjnym i profilaktycznym. Aby wyznaczyć kierunki rozwojowe w zakresie poszczególnych usług należy przeprowadzić działania diagnostyczne i analityczne określające stan faktyczny (jak jest?), jak i określić wyzwania na najbliższą przyszłość (jak ma być?). Jednym z celów Planu jest zatem dokonanie pogłębionej diagnozy potrzeb społecznych w społeczności lokalnej co do zakresu i form usług. Przeprowadzenie dobrej diagnozy uwzględniającej opis struktury społecznej gminy/powiatu, identyfikację głównych występujących problemów społecznych, analizę podstawowych dokumentów strategicznych samorządu i innych podmiotów m.in. Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej oraz Regionalnych Ośrodków Polityki Społecznej (ROPS), stanowi podstawę do formułowania zadań i działań jednostek samorządu terytorialnego w zakresie kreacji i realizacji usług społecznych.
Samorządy planując rozwój usług społecznych powinny dokonać inwentaryzacji istniejących zasobów oraz dokonać szczegółowej analizy interesariuszy tego procesu (analiza podmiotów instytucjonalnych i organizacji oraz potencjalnych partnerów tego procesu). Plany powinny uwzględniać analizę potrzeb wszystkich stron procesu organizacji usług – zarówno samych odbiorców, jak i potencjalnych dostawców usług społecznych. Niezwykle ważnym zadaniem jest określenie stanu przygotowania kadr służb społecznych, w tym istniejących deficytów kadrowych i kompetencyjnych.
Analiza potrzeb powinna dotyczyć osób potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, w tym osób starszych, osób z niepełnosprawnościami, osób w kryzysie psychicznym, osób w kryzysie bezdomności, dzieci w wieloosobowych placówkach całodobowych, jak również potrzeb jednostek samorządu terytorialnego, na terenie których będą wdrażane rozwiązania: m.in. możliwości finansowe, lokalowe, kadrowe oraz potrzeby pracowników wykonujących usługi społeczne.
Ważnym elementem Planów Deinstytucjonalizacji jest określenie konkretnych celów i działań w poszczególnych obszarach lokalnej polityki społecznej. Operacjonalizacja Planów Deinstytucjonalizacji powinna skupiać się na zagadnieniach związanych z kreacją i realizacją usług dostarczanych w środowisku zamieszkania odbiorców. Dotyczy to zarówno usług organizowanych w społecznościach lokalnych w formie dziennej, w tym mieszkalnictwa wspomaganego, jak również usług dostarczanych bezpośrednio w domu. Plany powinny określać również cele związane z otwieraniem się instytucji świadczących całodobowe usługi społeczne w formie stacjonarnej na działania środowiskowe o wielofunkcyjnym charakterze. Dotyczy to takich podmiotów jak domy pomocy społecznej czy placówki całodobowej opieki. Deinstytucjonalizacja usług społecznych oznacza również zmianę charakteru i formy działalności tych podmiotów oraz przygotowanie kompetencyjne kadry do działań środowiskowych.
Ważnym celem Planów Deinstytucjonalizacji jest analiza kosztowa inwestycji w usługi społeczne w kontekście możliwości budżetowych samorządów i innych podmiotów. Kalkulacja kosztów powinna uwzględniać mieszane formy finansowania usług wskazując na źródła krajowe, samorządowe i europejskie.
Lokalne Plany Deinstytucjonalizacji Usług Społecznych, w zależności od potrzeb i możliwości jednostki samorządu terytorialnego oraz w zależności od potrzeb lokalnej społeczności, mogą odnosić się do takich zagadnień jak: koordynacja i zarządzanie usługami społecznymi, rozwój mieszkalnictwa wspomaganego, rozwój centrów opiekuńczo-mieszkalnych i rodzinnych domów pomocy, rozwój ośrodków wsparcia z miejscami całodobowymi, rozwój usług środowiskowych, opiekuńczych i wytchnieniowych.
W ramach projektu Koordynacja polityki społecznej w województwie świętokrzyskim zostaną zrealizowane warsztaty oraz szkolenia z zakresu tworzenia Lokalnych Planów Deinstytucjonalizacji Usług Społecznych (LPDI). Do dyspozycji jednostek samorządu terytorialnego będą także doradcy, którzy będą udzielać wsparcia metodycznego i merytorycznego w budowie potencjału instytucjonalnego do organizacji usług społecznych i rozwoju deinstytucjonalizacji.
Projekt zakłada, że w efekcie jego realizacji 50% jednostek samorządu terytorialnego Odsetek opracuje i będzie realizowało lokalne lub regionalne plany deinstytucjonalizacji usług społecznych.